1(13)2017

Adam Korolczuk

Amerykański system penitencjarny a poziom inkarceracji weteranów wojennych

Streszczenie

W Stanach Zjednoczonych osadzonych w zakładach karnych jest około 2,2 mln osób. Utrwalił się pogląd, że jest to wynik zbyt surowego systemu wymierzania kar związany z wprowadzeniem polityki bezwzględnej nietolerancji dla narkotyków. Wyroki odsiadują nie tylko członkowie gangów czy handlarze narkotyków, inkarceracja dotyczy również weteranów wojennych. W 2012 r. z powyższej liczby osadzonych penalizacja dotknęła 181,5 tys. byłych mundurowych, zwłaszcza uczestników ostatnich wojen. To głównie weterani pozbawieni stałego zatrudnienia, dachu nad głową lub uzależnieni, zmagający się z problemami natury psychologicznej. Zjawisko jest o tyle niepokojące, że weterani jako grupa uprzywilejowana pod względem socjalnym, osłony medycznej czy edukacji posiadają wszelkie możliwości i narzędzia do tego, aby nie wchodzić w konflikt z prawem. Weterani jako byli żołnierze, zdyscyplinowani i doskonale znający przepisy karne, szkoleni z zasad etyki i prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, z praktycznego punktu widzenia nie powinni łamać zasad dyktowanych przez wymiar sprawiedliwości. Wizerunek byłego funkcjonariusza publicznego, pełniącego służbę na rzecz własnego kraju, kłóci się zupełnie
ze statystykami penitencjarnymi. Wydarzenia ostatnich lat pokazały, że służba wojskowa, zwłaszcza w rejonie konfliktu może się stać obosiecznym mieczem, a weterani stanowić mogą zagrożenie dla społeczeństwa.

Słowa kluczowe: amerykańscy weterani, wymiar sprawiedliwości, inkarceracja, system penitencjarny

American prison system and incarceration rate of war veterans

Abstract

There are about 2.2 million prisoners in the USA. It is generally viewed that this number is a result of a too severe penal system connected with the introduction of the absolute intolerance for drug crimes policy. But not only gang members and drug dealers are doing time in prison, this system also applies to war veterans. In 2012, there were 181,500 veterans behind bars, especially participants of the recent wars. Most of them face problems with addiction or struggle with permanent unemployment, homelessness or psychological disorders. This phenomenon is alarming because veterans as a privileged group have a social, medical, education cover and all capabilities not to break the law. Veterans as former soldiers, disciplined and well familiar with criminal law, who received ethics and international humanitarian law training courses, from practical point of view should not break the rules stated by the legal system. The image of former veterans who served their country, totally disagree with penitentiary statistics. Recent years have shown that military service, especially in the area of conflict, may become a double-edged sword, and in fact veterans may pose a threat to society.

Keywords: American veterans, justice, incarceration, prison system

Amerykański system penitencjarny

Niejednokrotnie w życiu weteranów mają miejsce zdarzenia, których skutkiem jest naruszenie obowiązującego w Stanach Zjednoczonych prawa. To uwikłanie ma różne przyczyny, przebieg i skutki, które szerzej przedstawię w dalszej części rozdziału. Warto jednak wcześniej zwrócić uwagę na kilka czynników regulujących amerykański system penitencjarny. Obecnie w Stanach Zjednoczonych funkcjonuje ponad 5 tys. zakładów karnych (w tym prywatnych)1, w których osadzonych jest łącznie około 2,2 mln osób2 (4,5 raza więcej niż w 1980 roku), co pozycjonuje Stany Zjednoczone na stanowisku więziennego lidera (25 proc. światowej populacji więźniów)3. Zalegalizowały prywatne więzienia 33 amerykańskie stany, wzrost osadzonych w tego rodzaju placówkach w latach 1990–2009 wyniósł 1600 proc. Pod koniec 2010 r. w niepaństwowych placówkach penitencjarnych przebywało 8 proc. więźniów (128 tys. osadzonych). Programy pozwalające na zatrudnienie więźniów w firmach komercyjnych4 wprowadziło 37 stanów. W 2014 r. w momencie aresztowania jedna trzecia sprawców była bezrobotna. Przestępstwa związane z narkotykami w 31 stanach karane są obligatoryjnym pozbawieniem wolności. Do więzienia w ciągu pięciu lat od jego opuszczenia wraca 77 proc. osób5. Cechą charakterystyczną amerykańskiego wymiaru sprawiedliwości są tzw. zwielokrotnione wyroki, które są alternatywą kary śmierci i formą moralnego zadośćuczynienia dla rodziny ofiary. W 31 amerykańskich stanach obowiązuje kara śmierci. W 2012 r. wydatki amerykańskiego systemu penitencjarnego sięgnęły 274 mld USD, co stanowi 74-procentowy wzrost w porównaniu z 1993 r.6. Co istotne, armia amerykańska posiada własne zakłady penitencjarne. Największe z nich znajdują się pod jurysdykcją instytucji wojskowej United States Army Corrections Command. Zaliczyć do nich można m.in. United States Disciplinary Barracks7 (Fort Leavenworth w Kansas), Midwest Joint Regional Correctional Facility8 (Fort Leavenworth w Kansas) czy też Northwest Joint Regional Correctional Facility (Fort Lewis w Waszyngtonie). Istnieją również placówki karne przeznaczone dla poszczególnych rodzajów sił zbrojnych oraz takie, które znajdują się poza terytorium Stanów Zjednoczonych w amerykańskich bazach wojskowych9. Niestety częścią powyższego systemu są również weterani, skazani za przestępstwa drobne jak i ciężkie zbrodnie, osadzeni w więzieniach i aresztach, niektórzy z wieloletnimi wyrokami, bez szans na resocjalizację.

Przedstawiciele amerykańskiego wymiaru sprawiedliwości oraz specjaliści zajmujący się systemem penitencjarnym mają problem z oszacowaniem rzeczywistej skali przestępstw popełnianych przez weteranów, gdyż na poziomie lokalnym i stanowym instytucje nie gromadzą takich danych10. Ponadto należy zaznaczyć, że statystyka więziennictwa jest w Stanach Zjednoczonych dość zawiła. Wyroki są orzekane przez federalne, stanowe i lokalne szczeble sądownictwa, a osadzeni przebywają w zakładach karnych zarządzanych na poziomach niekoniecznie zgodnych ze szczeblem, na którym zapadł wyrok11. Weterani nie stanowią dużego odsetka osadzonych.

Tabela 1. Liczba osadzonych w amerykańskich więzieniach i aresztach w poszczególnych latach (1978–2012)

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Bronson, A. Carson, M. E. Noonan, M. Berzofsky, Veterans in Prison and Jail, 2011–2012, Bureau of Justice Statistics, U. S. Department of Justice, 2015, https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/vpj1112.pdf, dostęp: 29.12.2016.

Prekursorem zasady „prawa i porządku” był Richard Nixon, który zaostrzył prawo karne ze względu na serię rewolt w latach 1965–1968. Drastyczny wzrost przestępczości nastąpił ponownie w latach 80. i 90. ub.w., co wynikało z tzw. „wojny z narkotykami”. Rzeczona wojna oznaczała bezwzględną nietolerancję dla narkotyków (zero tolerance) i karanie wszystkich naruszających ustawodawstwo antynarkotykowe. Znaczący wpływ na to miała uchwalona w 1986 r. ustawa o przeciwdziałaniu nadużywaniu narkotyków (Anti-Drug Abuse Act)12. Zdaniem ustawodawców wysokie kary miały odstraszyć potencjalnych przestępców. Wzrost osadzonych spowodowany był także podpisaniem w 1994 r. przez prezydenta Billa Clintona ustawy wprowadzającej karę dożywocia dla recydywistów skazanych po raz trzeci (Three Strikes Law), nawet za drobne przewinienia. Tym samym w wielu przypadkach orzekane kary były nieproporcjonalne lub wręcz niesprawiedliwe. W 2015 r. Clinton przyznał jednak, że była to decyzja, która problem pogłębiła, a nie go naprawiła13. Wskazują na to również dane FBI z corocznego raportu dotyczącego przestępczości. W 2015 r. dokonano 1 197 704 przestępstw z użyciem przemocy (wzrost o 3,9 proc. w porównaniu z 2014 r.), natomiast przestępstw związanych z mieniem (property crimes) było 7 993 631. Liczba morderstw wzrosła o 10,8 proc., gwałtów o 6,3 proc., napadów o 4,6 proc., rabunków o 1,4 proc. Ogólnie w 2015 r. dokonano 10,8 mln aresztowań związanych z różnymi naruszeniami prawa14.

Rysunek 1. Wskaźnik liczby skazanych weteranów do pozostałych osadzonych odbywających karę pozbawienia wolności w zakładach karnych w latach 1978–2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Bronson, A. Carson, M. E. Noonan, M. Berzofsky, Veterans in Prison and Jail, 2011–2012, Bureau of Justice Statistics, U. S. Department of Justice, 2015, https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/vpj1112.pdf, dostęp: 29.12.2016.

Inkarceracja weteranów

Po wojnie w Wietnamie liczba weteranów naruszających prawo stopniowo wzrastała, aż do rekordowego wówczas 1985 r., gdy jeden na pięciu osadzonych w zakładach karnych miał za sobą służbę wojskową. W 1988 r. ponad połowa weteranów, u których zdiagnozowano zespół stresu pourazowego, przyznało, że byli oni aresztowani. Natomiast jedna trzecia z nich odbywało karę pozbawienia wolności więcej niż raz. Jeszcze w 1998 r. w amerykańskich więzieniach i aresztach przebywało 225 tys. weteranów. Ponad połowa z nich odsiadywała wyroki za przestępstwa z użyciem przemocy. 20 proc. osadzonych brało wcześniej czynny udział w walkach podczas wojny wietnamskiej lub I wojny w Zatoce Perskiej15. Wśród weteranów I wojny w Zatoce jeden na czterech byłych żołnierzy ma za sobą epizod związany z odbywaniem kary w więzieniu. W 2004 r. 46 proc. weteranów odsiadujących wyrok w więzieniach federalnych i 15 proc. w stanowych zostało zatrzymanych za przestępstwa związane z narkotykami. Natomiast ponad 25 proc. byłych żołnierzy w momencie zatrzymania było pod wpływem środków odurzających16. Dane z 2007 r. pokazują, że około 3 proc. wszystkich amerykańskich weteranów popadło w konflikt z wymiarem sprawiedliwości. Natomiast 23 proc.17 weteranów zostało skazanych za przestępstwa seksualne18. Główną przyczyną łamania prawa był brak stabilizacji życiowej, zaburzenia natury psychologicznej, przemoc w rodzinie, nadużywanie alkoholu oraz zażywanie nielegalnych substancji. W wypadku weteranów Gulf War Era II19 9 proc. z nich co najmniej raz było aresztowanych od momentu powrotu z misji. W latach 2011–2012 ogólny wskaźnik inkarceracji weteranów w Stanach Zjednoczonych wynosił 855 na 100 tys. byłych wojskowych i był niższy od współczynnika występującego w pozostałej części społeczeństwa (968 na 100 tys.). Jednakże weterani częściej skazywani byli za przestępstwa z użyciem przemocy (64 proc.) niż pozostali osadzeni (52 proc.), natomiast wyroki, jakie otrzymywali były wyższe20.
Co jest istotne, 55 proc. byłych żołnierzy przebywających w zakładach karnych miało w różnym etapie swojego życia problemy natury psychicznej i emocjonalnej21. Prawie połowa weteranów osadzonych w więzieniach (48 proc.) i aresztach (44 proc.) służyła w wojsku mniej niż trzy lata, natomiast odpowiednio 25 proc. i 31 proc. brało czynny udział w walce na polu bitwy.

Ostatnie rządowe badanie22 dotyczące liczby weteranów przebywających w więzieniach i aresztach zostało przeprowadzone w 2012 r. przez biuro statystyczne amerykańskiego wymiaru sprawiedliwości (Bureau of Justice Statistics, BJS)23 podległe Departamentowi Sprawiedliwości (Department of Justice). Poprzednią oficjalną analizę przeprowadzono w 2004 r. Całkowita liczba weteranów odbywających wówczas karę pozbawienia wolności wynosiła 206,5 tys., co stanowiło 9 proc. wszystkich więźniów w amerykańskich zakładach karnych. W tym samym okresie wojna w Iraku i Afganistanie dopiero zaczynała zbierać swoje żniwo, a weterani wymienionych wojen byli już obecni w więzieniach stanowych (3,7 proc.) i federalnych (4,5 proc.)24. W dokumencie nie przedstawiono danych dotyczących uczestników operacji Enduring Freedom, Iraqi Freedom oraz New Dawn osadzonych w aresztach. Z raportu przedstawionego w 2015 r. przez Departament Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych wynika, że w latach 2011–2012 w więzieniach i aresztach przebywało łącznie 181,5 tys.25 byłych żołnierzy (8 proc. osadzonych w amerykańskich zakładach karnych)26. W latach 2001–2012 roku uczestnicy OIF/OEF/OND stanowili łącznie 13 proc. wszystkich weteranów osadzonych w więzieniach oraz 25 proc. przebywających w aresztach27. Powyższe dane wskazują na ogólny spadek liczby weteranów znajdujących się w izolacji28. Pokazują to także dane zebrane w 1978 r., wówczas weterani stanowili 19 proc. amerykańskiego społeczeństwa, 24 proc. z nich przebywało w więzieniach, a 25 proc. w aresztach. W 2012 r. było to odpowiednio 9 proc. (populacja), 8 proc. (więzienia stanowe i federalne) oraz 7 proc. (areszty)29. Szczegóły przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Liczba weteranów w więzieniach i aresztach w latach 1978–2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Bronson, A. Carson, M. E. Noonan, M. Berzofsky, Veterans in Prison and Jail, 2011–2012, Bureau of Justice Statistics, U. S. Department of Justice, 2015, https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/vpj1112.pdf, dostęp: 29.12.2016.

W 2012 r. prawie 99 proc. wszystkich skazanych weteranów stanowili mężczyźni. Średnia wieku osadzonych w aresztach wynosiła 43 lata, 27 proc. było w wieku 18–34 lata, natomiast 19 proc. w wieku 55 lat i powyżej. W wypadku weteranów odbywających karę w więzieniach średnia wieku wynosiła 49 lat, 13 proc. było w wieku 18–34 lata, natomiast 33 proc. było w wieku 55 lat i powyżej. Szczegółowe dane przedstawia tabela 3, na potrzeby komparatystyczne odniosłem się również do środowiska cywilnego.

Koncentrując się na więziennych statystykach dotyczących weteranów pokolenia 9/11 warto zaznaczyć, że średnia wieku przebywających w więzieniach wynosiła w 2012 r. 30 lat, natomiast w aresztach 28 lat. Prawie połowa z nich w momencie skazania nie była w związku małżeńskim, zaś jedna trzecia była po rozwodzie. Szczegóły zawarłem w poniższym zestawieniu, w którym uwzględniłem również poziom wykształcenia, rodzaj sił zbrojnych, w których weteran służył, rodzaj przestępstwa oraz długość wyroku.

Tabela 3. Wiek oraz płeć weteranów i cywilów osadzonych w amerykańskich więzieniach i aresztach

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Bronson, A. Carson, M. E. Noonan, M. Berzofsky, Veterans in Prison and Jail, 2011–2012, Bureau of Justice Statistics, U. S. Department of Justice, 2015, https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/vpj1112.pdf, dostęp: 29.12.2016.

Tabela 4. Charakterystyka penitencjarna weteranów pokolenia 9/11 osadzonych w amerykańskich więzieniach i aresztach w 2012 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Bronson, A. Carson, M. E. Noonan, M. Berzofsky, Veterans in Prison and Jail, 2011–2012, Bureau of Justice Statistics, U. S. Department of Justice, 2015, https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/vpj1112.pdf, dostęp: 29.12.2016.

Dla wielu weteranów wojny w Iraku i Afganistanie były nie tylko epizodem w służbie wojskowej. Żołnierze część wojny przywieźli ze sobą do domu, w formie obrażeń psychicznych. William B. Brown nazwał nadmierną czujność, depresję, frustrację, agresję, koszmary nocne, alkohol – bagażem, jaki weterani z Iraku i Afganistanu cały czas noszą przy sobie po powrocie z wojny30. Te konflikty jak żaden inny niosły ze sobą wyjątkowe rany fizyczne i psychiczne. Schorzenia psychiczne, takie jak zespół stresu pourazowego (Post Traumatic Stress Disorder, PTSD) i traumatyczny uraz mózgu (Traumatic Brain Injury, TBI) stały się wizytówkami tych wojen oraz w przeważającej większości przyczyniły się do konfrontacji weteranów z wymiarem sprawiedliwości i trudności z funkcjonowaniem w otaczającej ich rzeczywistości. Doświadczenia wojenne potrafią nieść spustoszenie w psychice żołnierza, frustracja i agresja wywołana obrazami wojny niszczą życie nie tylko żołnierza, ale wszystkich jego bliskich31. Czym jest konflikt zbrojny, bardzo obrazowo przedstawia David L. Smith, pisząc, że „wojna to zmiażdżone ciała i pomieszane umysły. To ściskający trzewia odór rozkładających się zwłok, nadpalonego ciała i fekaliów. To gwałty, choroby i wysiedlenia. To coś przerażającego, coś, co przekracza granice ludzkiego pojmowania”32. Poziom stresu, na jaki narażeni byli uczestnicy wojen w Iraku i Afganistanie przedstawia w swojej analizie33 Spinning the Bottle: A Comparative Analysis of Veteran-Defendants and Veterans Not Entangled in Criminal Justice prof. W. W. Brown, socjolog z Western Oregon University. Uświadamia czytelnikowi, że 88,5 proc. amerykańskich weteranów podczas działań bojowych widziało zwłoki albo ludzkie szczątki, 83,8 proc. było świadkiem śmierci lub poważnych obrażeń amerykańskiego żołnierza, 40,2 proc. samo doznało poważnego urazu lub zostało rannych w walce, 31,2 proc. zabiło (spowodowało śmierć) przeciwnika, 21,4 proc. brało udział w przenoszeniu/transporcie ludzkich szczątków, 20,9 proc. spowodowało śmierć cywila, 12,8 proc. było bezpośrednio odpowiedzialnych za śmierć dziecka34. Według portalu U. S. Medicine, 20 proc. (460 tys.) weteranów wojny w Iraku i Afganistanie cierpi na PTSD lub depresję, podczas gdy 345 tys. weteranów operacji Enduring Freedom, Iraqi Freedom i New Dawn zmaga się z problemami uzależnień35.

W ocenie Margaret Noonan, analityka danych w biurze statystycznym Departamentu Sprawiedliwości „weterani nie popadają w konflikt z prawem bezpośrednio po odejściu ze służby, zazwyczaj jest to dość odległy przedział czasu, w którym narasta w nich frustracja, zniechęcenie, depresja i rozczarowanie”36. Do tego dochodzi uzależnienie od substancji psychotropowych i uśmierzających ból. Wielu weteranów nie uzyskało odpowiedniej pomocy terapeutycznej lub świadomie z niej zrezygnowało na rzecz zażywania silnych leków, które niejednokrotnie łączyli z alkoholem i narkotykami. Lori Holyfield, profesor socjologii na University of Arkansas, przedstawia w swojej książce przypadek uzależnionego od leków Erica Jasinskiego, weterana wojny w Iraku, który spędził w areszcie 27 dni. W liście do swojego adwokata Jasinski pisze: „Odkąd jestem w areszcie, mój stan psychiczny pogorszył się. Mam dostęp do moich leków (zoloft, seraquil, periactim, ambien), ale nawet one przestają na mnie działać. Mimo że biorę seraquil cały dzień, nie mogę zasnąć”37. Polityka przepisywania substancji uśmierzających ból stała się w placówkach medycznych należących do Departamentu Spraw Weteranów bardzo liberalna. Według Narodowego Instytutu ds. Nadużywania Narkotyków (National Institute on Drug Abuse, NIDA) agencji podległej bezpośrednio Departamentowi Zdrowia i Opieki Społecznej (Department of Health and Human Services) liczba recept wypisywanych weteranom przez lekarzy wojskowych wzrosła w latach 2001–2009 czterokrotnie, do 3,8 mln38. Raport przedstawiony przez organizację Center for Investigative Reporting (CIR) wskazał, że w latach 2001–2012 liczba wydanych przez VA recept wzrosła o 270 proc.39. Dostrzegając problem uzależnienia wśród weteranów, Departament Spraw Weteranów w 2012 r. wydał specjalny poradnik poświęcony umiejętnemu korzystaniu z leków opioidowych40. Równocześnie nastąpiła znacząca, sięgająca według różnych szacunków 25–50 proc. redukcja wystawiania recept na silne, przeciwbólowe (lecz uzależniające) leki opioidowe41, w tym m.in. metadon, oksykodon, acetaminofen, hydromorfon i morfinę. Ostatecznie brak dostępu do silnych leków przeciwbólowych niejednokrotnie skutkował jeszcze większymi tragediami weteranów42. Jak podaje Departament Spraw Weteranów, 60 proc. uczesników wojen w Iraku i Afganistanie cierpi na chroniczne bóle, zaś 68 tys. z całej populacji byłych mundurowych jest w różnym stopniu uzależnionych od substancji opioidowych43. Permanentny ból rodzący frustrację, tragiczne wspomnienia z wojny, problemy rodzinne, odczucie braku akceptacji ze strony otoczenia, bezrobocie oraz uzależnienie to część czynników, które okazały się dla niektórych weteranów najszybszą drogą do konfliktu z wymiarem sprawiedliwości.

Rodzaje przestępstw

Doniesienia medialne oraz komunikaty Departamentu Sprawiedliwości ukazują przypadki łamania prawa zarówno przez żołnierzy służby czynnej, jak i weteranów. Coraz częściej pojawiają się informacje o dokonaniu przez weteranów wojen w Iraku i Afganistanie różnych przestępstw, w tym m.in. ciężkiego pobicia44, usiłowania zabójstwa45, zabójstwa46, zabójstwa wielokrotnego47, zabójstwa na zlecenie48, napastowania49, molestowania seksualnego50 (w tym molestowania nieletnich51), posiadania52 i rozpowszechniania53 dziecięcej pornografii, gwałtu54, oszustwa55, przywłaszczenia publicznych pieniędzy56, kradzieży57, korupcji58, finansowania59 i czynnego wspierania grup terrorystycznych60, uprawy marihuany61, szpiegostwa62, nielegalnej sprzedaży broni i materiałów wybuchowych63, przemytu ludzi64. Coraz częściej weterani popełniający przestępstwa działają jako „samotne wilki”. W zaplanowanych aktach przemocy popełniają tzw. samobójstwo rozszerzone, które jest domeną m.in. ciężkich zespołów depresyjnych i psychoz. 16 września 2013 r. Aaron Alexis, weteran, który w latach 2007–2011 służył w Marynarce Wojennej, zabił 12 pracowników Naval Sea Systems Command w Waszyngtonie. Sprawca został zastrzelony podczas akcji policji65. W lipcu 2016 r. doszło w Dallas do strzelaniny, w której zginęło pięciu policjantów. Architektem zbrodni był weteran wojny w Afganistanie, szeregowy sił rezerwy, Micah Xavier Johnson66. Do jednej z ostatnich masakr doszło 6 stycznia 2017 r. na lotnisku Fort Lauderdale-Hollywood na Florydzie, wówczas weteran z Iraku 26-letni Esteban Santiago zabił pięć osób, a osiem ranił67. Dalsze dochodzenia w rzeczonych sprawach wykazały u sprawców poważne zaburzenia psychiczne. Za niektóre zbrodnie weterani skazywani byli na karę śmierci. Od 1930 r. ten wymiar kary wykonano na 160 byłych żołnierzach (106 skazano za morderstwo, 53 za gwałt, 1 za dezercję)68, ostatnia egzekucja odbyła się w 1961 r.69. Według raportu organizacji Death Penalty Information Center (DPIC)70 z 2015 r., wśród ok. 300 wszystkich więźniów skazanych na karę śmierci, 10 proc. stanowią weterani71. Tylko prezydent Stanów Zjednoczonych może zmienić rodzaj kary, natomiast egzekucja żołnierza nie może się odbyć bez oficjalnej decyzji i potwierdzenia przez zwierzchnika sił zbrojnych72. W ostatnich latach wielu weteranom złagodzono wyrok śmierci na dożywocie73. Aktualnie w celi śmierci na wykonanie wyroku oczekuje sześciu weteranów74.

Osobny problem stanowią weterani, którzy po odejściu ze służby świadomie związali się z grupami przestępczymi. Niejednokrotnie proces wchodzenia w nielegalne struktury zaczyna się już podczas służby. Gangsterzy w celu rozszerzenia swojego zasięgu i wpływów przeniknęli również do sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych75. Według ocen Krajowego Centrum Wywiadu ds. Gangów (National Gang Intelligence Center) i Federalnego Biura Śledczego (Federal Bureau of Investigation, FBI) opublikowanych w 2011 r. w raporcie National Gang Threat Assessment członkowie gangów obecni byli podczas operacji militarnych w Iraku i Afganistanie76. Niektórzy z nich mają przeszkolenie wojskowe, jako weterani wykorzystują nabyte umiejętności lub nadal pełnią czynną służbę wojskową, głównie w ramach Gwardii Narodowej. Według władz federalnych żołnierze i weterani U. S. Army należą do co najmniej 53 gangów77. W amerykańskich bazach wojskowych, również poza granicami państwa, udokumentowano obecność przedstawicieli m.in. takich grup przestępczych, jak Bloods, Crips, Black Disciples, Hells Angels, Latin Kings, Mara Salvatrucha, Nortenos, Vice Lords. FBI wprost określiło to zjawisko jako „zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego”. Żołnierze – członkowie gangów – wyjątkowo manifestowali swoją obecność zwłaszcza podczas konfliktów w Iraku i Afganistanie, gdzie na budynkach lub pojazdach wojskowych poprzez graffiti zaznaczali „swoje” terytorium78, posługiwali się znanymi sobie sygnałami lub używali gestów i rekwizytów związanych ze światem przestępczym. Grupy przestępcze z premedytacją delegowały swoich przedstawicieli do wojska w celu infiltracji, werbunku, zabójstw, handlu narkotykami, prania pieniędzy lub zapoznania z udzielaniem pierwszej pomocy, bronią, taktyką i systemem walki w terenie zurbanizowanym – które to umiejętności później wykorzystywali w gangsterskich porachunkach. Odnotowano również przypadki kradzieży broni i sprzętu wojskowego, takiego jak gogle noktowizyjne czy kamizelki kuloodporne79 nie tylko na potrzeby gangów, ale również meksykańskich karteli narkotykowych80. Sprzęt wykorzystywany był następnie przez gangsterów w starciach z policją na ulicach amerykańskich miast. Potwierdzony został również fakt coraz większej aktywności weteranów w gangach motocyklowych81. Narracja dotycząca przestępców w strukturach sił zbrojnych wydaje się dość nieprawdopodobna. Są jednak przyczyny takiego stanu rzeczy. W 2013 r. i latach ubiegłych 81,6 proc. z liczącej 33,1 mln populacji młodych osób w Stanach Zjednoczonych nie spełniało kryteriów zdrowotnych, edukacyjnych bądź standardów moralnych do pełnienia służby wojskowej82. Ze względu na słabnące zainteresowanie obywateli służbą w wojsku i problemy z rekrutacją, wielu kandydatów otrzymało ze strony Pentagonu tzw. moral waiver, czyli swoiste odpuszczenie win za kryminalną przeszłość83. W latach 2003–2007 rzeczoną procedurę zastosowano wobec ponad 125 tys. kandydatów84. W 2006 r. liczba wcześniej karanych wyniosła 34 476 osób (20 proc. wszystkich nowo wcielonych)85. W samych tylko wojskach lądowych 11,7 proc. stanowili rekruci notowani wcześniej przez policję86. W 2007 r. dzięki Moral Waiver 10 tys. rekrutów rozpoczęło służbę, z czego 2,1 tys. notowanych za poważne przestępstwa, w tym napady z bronią w ręku87. Według różnych źródeł szacuje się, że w służbie czynnej powiązanych z gangami jest od 1 proc.88 (15 tys.) do 2 proc.89 (30 tys.) żołnierzy. Co więcej, ich działania zostały wykryte m.in. w amerykańskich bazach wojskowych w Niemczech, Włoszech, Japonii i Korei Południowej. Zaobserwowano również próby werbunku do gangu nastolatków – członków rodzin personelu wojskowego90. Dochodzi także do incydentów wśród służących żołnierzy, którzy demonstrują swoją przynależność do danego gangu. Wojsko zdaje sobie sprawę z problemu, ale walka z tym zjawiskiem nie będzie łatwa ze względu na stale odradzające się przypadki werbunków i przystąpienia do grup przestępczych żołnierzy wcześniej nieskażonych gangsterstwem. Praktyka rekrutowania do wojska kandydatów z wątpliwą przeszłością nie jest amerykańskiej armii obca. Jeszcze nie tak dawno temu psychologowie wojskowi zalecali werbowanie socjopatów, a nawet osób skazanych za morderstwa, uznając, że przez swoją osobowość mogą stać się idealnymi żołnierzami. W rzeczy samej, wielu wróciło z wojny z orderami za nadzwyczajne męstwo91.

W 2008 r. dziennik „New York Times”, korzystając z własnych obliczeń na podstawie analizy raportów policyjnych i sądowych, komunikatów medialnych oraz wywiadów z rodzinami ofiar, podał informację o 121 przypadkach popełnienia morderstw przez amerykańskich weteranów po powrocie z wojen w Iraku i Afganistanie. Według dziennika, ponad połowa zabójstw została dokonana z użyciem broni palnej, pozostałe dotyczyły pobić, uduszeń i morderstw z użyciem noża. 25 proc. weteranów spowodowało czyjąś śmierć, prowadząc samochód pod wpływem alkoholu bądź narkotyków. Jedna trzecia ofiar to współmałżonkowie, partnerki bądź dzieci weteranów, natomiast jedna czwarta to dawni towarzysze broni92. Wśród wymienionych 121 sprawców była jedna kobieta, natomiast zdecydowana większość przed popełnieniem zbrodni nigdy wcześniej nie naruszyła prawa. W większości wypadków przestępstwa te związane były z traumą i towarzyszącym wojnie stresem, nadużywaniem alkoholu i narastającymi problemami rodzinnymi. Diametralna zmiana zachowania po powrocie z wojny, bezsenność, rozdrażnienie, zmienność nastroju, agresja, nadmierne spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, nierozstawanie się z bronią – to tylko niektóre symptomy zaobserwowane przez rodziny weteranów93.

Zdarza się, że w więzieniach przebywają nie tylko weterani, którzy dokonali przestępstwa po zakończeniu służby, ale także żołnierze, którzy dopuścili się zbrodni w rejonie działań wojennych94 lub czynu karalnego podczas wykonywania zadań służbowych, np. samowolnego oddalenia (Absent Without Official Leave, AWOL) lub odmowy wykonania rozkazu dotyczącego udziału w misji w Afganistanie95. Przestępstwa były popełniane głównie przez najniższy korpus wojskowy. Liczba żołnierzy wojsk lądowych korpusu szeregowych, którzy zostali zwolnieni z armii z powodu przestępstwa lub rażącego naruszenia dyscypliny podwoiła się w latach 2007–2014, z 5,6 tys. do 11 tys.96 Liczba oficerów zwolnionych karnie ze służby potroiła się, ze 119 w 2010 r. do 387 w 2014 r.97. Wskaźnik naruszeń prawa przez żołnierzy pozostałych sił zbrojnych był zdecydowanie niższy98, co przedstawiają dane z 2013 r.

Rysunek 2. Wskaźnik liczby żołnierzy zwolnionych dyscyplinarnie w 2013 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie L. C. Baldor, AP Exclusive: Misconduct forces more soldiers out, http://bigstory.ap.org/article/ap-exclusive-misconduct-forces-more-soldiers-out, dostęp: 3.01.2017.

Miały na to wpływ przede wszystkim wielokrotne, długotrwałe wyjazdy żołnierzy wojsk lądowych na misje i bezpośredni udział w walkach. Empiryczne doświadczenie wojny bez wątpienia mogło wpłynąć na dalsze czyny żołnierzy. Po drugie, sam udział w misji, nawet „bierny”, np. na stanowisku analityka w sztabie, wiązał się z permanentnym stresem i napięciem, uzupełnianym relacjami żołnierzy z pola walki, co również nie pozostawało obojętne dla osobowości weterana. Po trzecie, był to efekt szybkiego kompletowania pododdziałów piechoty, zastosowania w latach 2003–2007 liberalnej polityki wobec kandydatów ubiegających się o przyjęcie do wojska, m.in. zastosowanie wspomnianego wcześniej Moral Waiver.

Sądy dla weteranów

Z racji coraz większej liczby naruszeń prawa przez weteranów w 2008 r. w amerykańskim wymiarze sprawiedliwości powstał precedens. W Buffalo w stanie Nowy Jork po raz pierwszy powołany został sąd dla weteranów99 (Veterans Treatment Court), który tym samym wszedł w skład grupy tzw. sądów skoncentrowanych na rozwiązywaniu problemów (Problem-solving Courts, PSC). Sądy dla weteranów wzorowane są na istniejących już sądach narkotykowych100 (Drug Courts), sądach zdrowia psychicznego (Mental Health Courts), sądach przemocy domowej (Domestic Violence Courts), sądach dla społeczności (Community Courts) i mają na celu ścisły nadzór nad sprawcami drobnych przestępstw oraz kierowanie ich na stosowną terapię zamiast do aresztu czy więzienia101. Podczas zatrzymania policja ustala, czy sprawca przestępstwa jest weteranem. Jeżeli czyn zabroniony został dokonany z udziałem przemocy, weteran nie zawsze kwalifikuje się do programu przewidzianego przez sąd. Przeważnie uwzględnia się weteranów, którzy dopuścili się przestępstw z kategorii niskiej szkodliwości społecznej. Warunkiem przystąpienia do programu resocjalizacji jest zgoda weterana. Postępowanie obejmuje stosowanie środków probacyjnych w ścisłej współpracy sądów, prokuratur, stróżów prawa, stanowych i lokalnych biur administracji spraw weteranów (State Departments of Veterans Affairs, Vet Centers), Departamentu Pracy, pomocy społecznej oraz innych instytucji służących resocjalizacji i prewencji kryminalnej. Kluczową rolę stanowi program Veterans Justice Outreach (VJO)102 prowadzony przez specjalistów z Administracji Zdrowia Weteranów (Veterans Health Administration, VHA)103. Warto dodać, że przebieg działań wychowawczo-resocjalizacyjnych, diagnostycznych i profilaktycznych jest zróżnicowany w zależności od lokalizacji sądu dla weteranów i dostosowany do prawa stanowego. Program może trwać od 3 do 24 miesięcy, podczas których odbywa się wiele terapii, warsztatów, szkoleń mających na celu przygotowanie byłych żołnierzy do wejścia na rynek pracy, współpracy z otoczeniem lub radzenia sobie ze stresem. Raz w tygodniu weteran spotyka się z sędzią. Przez cały okres trwania programu odbywają się regularne testy na zawartość narkotyków bądź alkoholu w organizmie. Jeżeli uczestnik programu nie wywiązuje się z zaleceń, sąd może nałożyć na niego karę finansową, wydłużyć okres próby lub skierować do zakładu karnego. Odnotowano wysoką skuteczność środków probacyjnych. Według danych organizacji Justice For Vets104 z 2016 r., 66 proc. weteranów ukończyło z powodzeniem programy resocjalizacyjne. Natomiast w 88 proc. sądów dla weteranów odnotowano wyraźny spadek aresztowań. Podobne dane z 2015 r. przedstawia Veterans Health Administration, która informowała, że 81 proc. poddanych resocjalizacji nie było ponownie karanych105. Odnotowano także 36-proc. spadek zażywania przez weteranów substancji niedozwolonych oraz 44-proc. spadek objawów PTSD. Laurie Harkness, dyrektor programowy VHA, omawiając skuteczność programu przyznała, że „wielu weteranów zamiast odbywać karę, otrzymuje pomoc, jakiej potrzebuje. Jest to znacząca różnica w ich życiu”106. Sukcesywnie rozwijają się kolejne placówki, 55 proc. z nich powstało w latach 2011–2012107. Pod koniec grudnia 2014 r. w 33 stanach istniało 220 sądów dla weteranów108. W 2016 r. Departament Sprawiedliwości przeznaczył na ich rozwój kolejnych 4 mln USD109. W opinii przeciwników tego rodzaju sądów (w tym niektórych organizacji zajmujących się ochroną praw obywatelskich), traktowanie weteranów jako specjalnej, uprzywilejowanej grupy tworzy dwubiegunowy system wymiaru sprawiedliwości, w którym tylko weterani w tak wyrafinowany sposób dostają drugą szansę na resocjalizację i ponowny powrót do społeczeństwa jako praworządni obywatele. Zdaniem kolejnych, weterani nie powinni być traktowani specjalnie, ponieważ służyli w wojsku jako ochotnicy, z własnej, nieprzymuszonej woli110.

Warto jednak zwrócić uwagę na kwestie finansowe. Koszt utrzymania jednego więźnia oscyluje w granicach 30–45 tys. USD rocznie (co możemy porównać z czesnym na dobrej amerykańskiej uczelni), program resocjalizacji oferowany przez sądy dla weteranów to koszt rzędu 6–12 tys. USD rocznie111. Według innego źródła, średni miesięczny koszt „kontrolowanej wolności” jednego uczestnika to 420 USD, koszt utrzymania więźnia 2,9 tys. USD112. Natomiast prof. A. Bałandynowicz podaje, że w Stanach Zjednoczonych utrzymanie więźnia kosztuje od 10 do 13 razy więcej niż jego monitoring w społeczeństwie113. Ponadto istnieje większa szansa, że po zakończeniu programu resocjalizacji weteran uniknie bezrobocia i bezdomności dzięki odpowiedniemu przygotowaniu, szkoleniom i profilaktyce. W więzieniu byłoby to zdecydowanie utrudnione lub wręcz niemożliwe. O krytyce resocjalizacyjnej roli więzienia pisze chociażby norweski socjolog prawa T. Mathiesen. W swojej książce Prison on Trail opisuje, że w praktyce proces modyfikacji osobowości danej jednostki w warunkach więziennych nigdy nie istniał i jest jedynie ideologią
i myśleniem życzeniowym114.

Penalizacja uderza przede wszystkim w tę część społeczności weteranów wojen w Iraku i Afganistanie, którzy pozbawieni są stałego zatrudnienia, dachu nad głową lub mają problemy z uzależnieniami. Zjawisko jest o tyle niepokojące, że weterani jako grupa uprzywilejowana pod względem socjalnym, osłony medycznej czy edukacji posiadają wszelkie możliwości i narzędzia do tego, aby nie wchodzić w konflikt z prawem. Co więcej, odchodząc od praworządności, weterani tracą swoje przywileje. Okres odbywania kary pozbawienia wolności wiąże się z czasowym zredukowaniem lub zupełną utratą świadczeń zdrowotnych i socjalnych przyznawanych przez Departament Spraw Weteranów. Dla przykładu, weteran skazany za przestępstwo, który przebywa w zakładzie karnym powyżej 60 dni może mieć obniżoną wypłatę odszkodowania z tytułu niepełnosprawności nawet o połowę. Natomiast świadczenia edukacyjne nie są wypłacane weteranom, którzy popełnili morderstwo. W wypadku emerytów, po 60 dniach zawiesza się wypłatę do momentu zwolnienia weterana z więzienia. Warto jednak dodać, że wszelkie świadczenia przysługujące weteranowi mogą zostać scedowane na współmałżonka, dzieci lub rodziców osadzonego115.

***

Weterani jako byli żołnierze, zdyscyplinowani i doskonale znający przepisy karne, szkoleni z zasad etyki i prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, z praktycznego punktu widzenia nie powinni łamać reguł dyktowanych przez wymiar sprawiedliwości. Wizerunek byłego funkcjonariusza publicznego, pełniącego służbę na rzecz własnego kraju, kłóci się zupełnie ze statystykami penitencjarnymi. Nasuwają się więc dwie interpretacje. Pierwsza dotycząca weteranów, na których inkarcerację wpłynęły problemy natury psychologicznej, silny stres i traumatyczne doświadczenia wojenne. Rzeczona trauma wywarła wpływ bezpośrednio na funkcjonowanie weterana w społeczeństwie i jego relacje z najbliższymi. Drugi wariant stanowią weterani słabiej wykształceni, źle dobrani, „weterani wyobrażeni”, którzy świadomie zeszli na ścieżkę przestępczą. To nieraz członkowie gangów, o zachwianej moralności, dla których służba była odskocznią od codzienności, przygodą pozbawioną znamion patriotyzmu i etyki, co pokazały liczne przypadki Moral Waiver.

Służba wojskowa, zwłaszcza w rejonie konfliktu, z czasem staje się obosiecznym mieczem, a weterani stanowią zagrożenie dla społeczeństwa. Otwarcie powiedział o tym weteran z Iraku Andrew Chambers, odsiadujący wyrok 10 lat więzienia za usiłowanie zabójstwa i inne przestępstwa116. Podczas publicznego wystąpienia w ramach konferencji TEDx w zakładzie karnym w Marion (Marion Correctional Institution) w stanie Ohio117. Należy przy tym pamiętać, że jedna trzecia weteranów wojen w Iraku i Afganistanie zmaga się z zespołem stresu pourazowego i różnego typu uzależnieniami. Niedopuszczalna jest zatem ignorancja wobec problemów, jakie dotykają byłych żołnierzy. Częściowym rozwiązaniem wydaje się być modus operandi sądów dla weteranów, które nie tylko dają szansę resocjalizacji i skutecznego powrotu do społeczeństwa, ale także przypominają byłym mundurowym o treści przysięgi wojskowej, jaką wypowiadali, rozpoczynając służbę118.

Inkarceracja 2,2 mln więźniów kosztuje rocznie amerykańskich podatników około 274 mld USD oraz pośrednio obciąża osadzonych, ich rodziny i społeczeństwo. Konsekwencje to nie tylko problem z późniejszym zatrudnieniem, ale także z dostępem do służby zdrowia, zakwaterowaniem czy wyżywieniem. Inwestycje w prewencję czy programy pomocowe i probacyjne wydają się najbardziej właściwe, zważywszy na to, że 77 proc. osadzonych wraca do więzienia po pięciu latach od jego opuszczenia. Odpowiednia praca wychowawczo-resocjalizacyjna w więzieniu pozwoli skazanym znaleźć zatrudnienie oraz ponownie wejść w ramy praworządnego społeczeństwa. Natomiast programy prewencyjne dla młodzieży i edukacja wczesnoszkolna są równie istotne w celu zmniejszenia przestępczości w dłuższej perspektywie.

Bibliografia

Bałandynowicz A., Probacja: resocjalizacja z udziałem społeczeństwa, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011.

Boyle A. M., VA Programs Seek to Keep Troubled Veterans Out of Jail, http://www.usmedicine.com/agencies/department-of-veterans-affairs/va-programs-seek-to-keep-troubled-veterans-out-of-jail/

Breitwieser A., Schanzenbach D. W., Nantz G., Bauer L., Mumford M., Nunn R., Twelve facts about incarceration and prisoner reentry, The Hamilton Project, October 2016, https://www.brookings.edu/wpcontent/uploads/2016/10/thp_20161020_twelve_facts_incarceration_prisoner_reentry.pdf

Bronson J., Carson A., Noonan M. E., Berzofsky M., Veterans in Prison and Jail, 2011–12, Bureau of Justice Statistics, U. S. Department of Justice, December 2015, https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/vpj1112.pdf

Brown W. B., From War Zones to Jail: Veteran Reintegration Problems, “Justice Policy Journal” 2011, Vol. 8, No. 1.

Bush S. S., Psychological Assessment of Veterans, Oxford University Press, New York 2014.

Byrnes J., Clinton: “I Signed a Bill that Made the Problem Worse, and I Want to Admit it”, http://thehill.com/blogs/blog-briefing-room/news/248160-clinton-i-signed-a-bill-that-made-the-problem-worse-and-i-wantDieter R. C., Battle Scars: Military Veterans and the Death Penalty, Death Penalty Information Center Report, 2015, http://deathpenaltyinfo.org/files/pdf/BattleScars.pdf

Gorman S., Webb Says U. S. Has 5 Percent of World’s Population, 25 Percent of its “Known” Prisoners, http://www.politifact.com/virginia/statements/2014/dec/15/jim-webb/webb-says-us-has-5-percent-worlds-population-25-pe/

Haefner J. W. (Lt.Col.), Moral Waivers in Army Recruiting: It Is About Family, Strategy Research Project, United States Army War College, 2013.

Holyfield L., Veterans’ Journeys Home: Life After Afghanistan and Iraq, Paradigm Publishers, New York 2011.

Kelly D. C., Howe-Barksdale S., Gitelson D., Treating Young Veterans: Promoting Resilience Through Practice and Advocacy, Springer Publishing Company, New York 2011.

Kennard M., Irregular Army: How the U. S. Military Recruited Neo-Nazis, Gang Members, and Criminals to Fight the War on Terror, New York 2012.

Kozłowski S. G., Ameryka współczesna. Pejzaż polityczny i społeczno-gospodarczy, Lublin 2008.

London J., Why Are We Killing Veterans? The Repugnance and Incongruity of The U. S. Government Executing Psychologically Wounded Veterans, “University of St. Thomas Law Journal” 2014, Vol. 11, No. 2.

Marlowe D. B., Hardin C. D., Fox C. L., Painting the Current Picture. A National Report on Drug Courts and Other Problem-Solving Courts in the United States, National Drug Court Institute, June 2016, http://www.nadcp.org/sites/default/files/2014/Painting%20the%20Current%
20Picture%202016.pdf

Mathiesen T., Prison on Trial, Waterside Press, United Kingdom, 2006.

McElreath D. H., Keena L., Etter G., Stuart E., Introduction to Corrections, CRC Press, New York 2012.

Mumola Ch. J., Veterans in Prison or Jail, Bureau of Justice Statistics, U. S. Department of Justice, 2000, January 2000, https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/vpj.pdf

Noonan M. E., Mumola Ch. J., Veterans in State and Federal Prison, 2004, Bureau of Justice Statistics, U. S. Department of Justice, May 2007, https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/vsfp04.pdf

Riopka M., Red, White and Gangs: The Problem of Street Gangs in the Military, http://whnt.com/2014/06/17/red-white-and-gangs-the-problem-of-street-gangs-in-the-military/

Robson S., FBI says U. S. Criminal Gangs are Using Military to Spread their Reach, http://www.stripes.com/news/fbi-says-u-s-criminal-gangs-are-using-military-to-spread-their-reach-1.57718

Schor E., US Army Increases Use of Moral Waivers to Meet Demand for Troops, https://www.theguardian.com/world/2008/apr/21/usa1

Smith C. F., Gangs in the Military: Forces Conspire to Make Gangs a Worldwide Threat, https://www.academia.edu/483649/Gangs_in_the_Military_Forces_conspire_to_make_gangs_a_worldwide_threat

Smith D. L., Najbardziej niebezpieczne ze zwierząt. Natura ludzka i przyczyny wojen, Warszawa 2011.

Stock S., Wagner L., Paredes D., Escamilla F., Carroll J., Veterans Behind Bars, http://www.nbcbayarea.com/investigations/Veterans-Behind-Bars-166063656.html

Strong S. M., Rantala R. R., Kyckelhahn T., Census of Problem-Solving Courts, 2012, U. S. Department of Justice, Office of Justice Programs, Bureau of Justice Statistics, October 2016, https://www.bjs.gov/content/pub/pdf/cpsc12.pdf

Veterans Benefits Administration, Incarcerated Veterans, http://www.benefits.va.gov/persona/veteran-incarcerated.asp

Wolfe M., From PTSD to Prison: Why Veterans Become Criminals, http://www.thedailybeast.com/articles/2013/07/28/from-ptsd-to-prison-why-veterans-become-criminals.html

Zottarelli M., New Data Shows Fewer Veterans Behind Bars, https://www.swords-to-plowshares.org/2016/01/11/new-data-shows-fewer-veterans-behind-bars