4(4)2014
Anna Anetta Janowska
Polityka publiczna w zakresie otwartych zasobów: Unia Europejska
Celem artykułu jest analiza działań podejmowanych na poziomie UE, dotyczących otwierania cyfrowych zasobów, takich jak wytwory kultury, prace naukowe bądź materiały edukacyjne, wraz z rozpoznaniem ich motywów oraz skutków. Unia Europejska, w której tworzy się wiele dzieł należących do każdej z wymienionych dziedzin i która przyznaje, że są to zasoby strategiczne dla jej rozwoju, podejmuje działania w zakresie polityki publicznej w celu zachowania równowagi pomiędzy interesem publicznym (społecznym), czyli dostępem do owych zasobów, jak i interesem prywatnym, a więc prawami właścicieli. Ze względu na odmienny charakter i miejsce tych zasobów w gospodarce, działania te nie mają jednorodnego charakteru. Zasobami naukowymi i edukacyjnymi zajęto się około 10 lat wcześniej niż zasobami kultury. Również interes społeczny, czyli dostęp odbiorców, okazał się w ich wypadku ważniejszy niż prywatne prawa własności. Słowa kluczowe: otwarte zasoby, otwarta kultura, otwarta nauka, otwarta edukacja, polityka publiczna, Unia Europejska, cyfryzacja.
Public policy in the field of
open resources: the European Union
The purpose of the paper is to study the
actions undertaken by the European institutions, aiming at a larger openness of
resources, such as cultural works, scientific publications and educational
materials, as well as to examine the motivations and results thereof. The
European Union, being the area of production of a significant number of works
belonging to each of the aforementioned categories, views these resources as
strategic to its development. Thus it has taken
diverse measures in order to maintain an appropriate balance between the public
(social) interests, understood as open access to the resources, and the private
interests, prioritising the protection of the owner s
rights. The paper demonstrates that these actions are not uniform due to a
diverse character and standing of these resources in the economy. The first
instruments regarding scientific and educational resources had been implemented
ten years before the implementation of legislative measures concerning the
cultural products. Hence the public interests, meaning users’ access, were
treated as more important than the private proprietary rights. Keywords: open
resources, free culture, open access, open education, public policy, the
European Union, digitisation.
Otwarte zasoby to pojęcie, które sformułowane zostało w momencie, gdy technologie informacji i komunikacji (TIK), a w szczególności narzędzia takie, jak komputery czy urządzenia mobilne oraz dostęp do Internetu stawały się coraz bardziej popularne. Dzięki demokratyzacji TIK pojawiły się nowe możliwości wytwarzania, dystrybucji i promocji różnych dóbr informacyjnych, a więc mających postać cyfrową. Zaczęli z nich korzystać zarówno twórcy, chcący rozpowszechniać własne dzieła na szerszą skalę, jak i konsumenci, którzy uzyskali możliwość dzielenia się między sobą różnymi treściami. W ten sposób zapoczątkowany został proces dezintermediacji, polegający na eliminacji z łańcucha tworzenia wartości różnych pośredników, np. producentów, wydawców, drukarzy czy też dystrybutorów.
Tymczasem duża część dóbr informacyjnych, które zaczęły być rozpowszechniane w sieci, stanowiła sedno działalności różnych gałęzi przemysłu, takich jak chociażby przemysł wydawniczy czy też muzyczny. Wyeliminowanie z łańcucha wartości głównych podmiotów działających w sektorach, sprawujących wcześniej funkcję gatekeeperów[1], spowodowało, że nie tylko osłabła ich pozycja w stosunku do innych podmiotów sektora, ale i zagrożone zostały ich przychody, a także kondycja sektorów jako takich, wytrąconych ze status quo.
Kryzys w sektorach wytwarzających dobra informacyjne spowodował, że wskazana stała się interwencja na poziomie polityki publicznej w celu zapobieżenia kryzysowi oraz przywrócenia równowagi. Przyjęła ona formę działań z użyciem licznych instrumentów ekonomicznych, prawnych i politycznych oraz organizacyjnych[2]. W wypadku analizowanych w niniejszym artykule zasobów szczególną rolę odgrywają instrumenty prawne, takie jak regulacje związane z prawem autorskim i jego przystosowaniem do nowych, zmienionych warunków - środowiska cyfrowego. Ważne są również działania na poziomie ekonomicznym oraz organizacyjnym, polegające na tworzeniu programów rozwoju i wsparcia w problematycznych dziedzinach, z uwzględnieniem z jednej strony interesów społecznych oraz, z drugiej, poszczególnych interesariuszy.
Obszarem badań zakreślonym na potrzeby niniejszego opracowania jest Unia Europejska i jej działania w zakresie polityki publicznej związane z szukaniem rozwiązań dotyczących nowego zjawiska, jakim stały się dostępne w sieci zasoby. Ze względu na ograniczenia, związane z objętością niniejszego tekstu, skupiono się wyłącznie na inicjatywach realizowanych na poziomie unijnym. Chociaż znajdują one w dużym stopniu odzwierciedlenie w polityce prowadzonej w poszczególnych krajach, to jednak szczegółowa analiza każdego z nich wymagałaby bardziej pogłębionych, a więc i obszerniejszych badań.
Termin „otwarte zasoby” (open content) został po raz pierwszy zaproponowany przez D. Wileya w 1998 r. w odniesieniu do utworów[3] [4] 4 publikowanych na tzw. „licencjach otwartej treści” (Open Content License). Nawiązuje on do pojęcia „wolnego oprogramowania” (free software)*, w odniesieniu do którego po raz pierwszy sformułowano wolnościowe uprawnienia dla jego użytkowników. Wiley definiuje open content jako treść, co do której uprawnienia autorskie wykraczają poza oferowane przez tradycyjnie pojmowane i obowiązujące prawo autorskie. Jest to więc treść publikowana według zasad umożliwiających użytkownikowi jej wykorzystywanie na różne sposoby, których obowiązujące dziś prawo autorskie nie obejmuje. Są to: prawo do swobodnego ściągania treści, kopiowania, składowania i zarządzania nią, do ponownego wykorzystania, do jej modyfikacji, do łączenia z innymi materiałami i do dzielenia się nią. Zestawienie uprawnień przedstawia poniższa tabela.
Tabela
1. Uprawnienia użytkowników open content
|
Rodzaj uprawnienia |
Opis |
|
Retain (ściąganie, kopiowanie, składowanie,
zarządzanie) |
prawo do tworzenia, posiadania i kontrolowania kopii danej treści |
|
Reuse (ponowne wykorzystanie) |
prawo do użycia treści na różne sposoby (np. w szkole, na stronie
internetowej, w materiale wideo itp.) |
|
Revise (możliwość modyfikacji) |
prawo do wprowadzania zmian, dostosowywania, modyfikowania lub
zmieniania samej zawartości (np. tłumaczenie treści na język obcy) |
|
Remix |
prawo do łączenia treści pochodzącej z różnych materiałów, w formie
oryginalnej lub zmienionej, w celu stworzenia czegoś nowego (np. włączenie
treści w tzw. mashup) |
|
Redistribute (rozpowszechnianie) |
prawo do dzielenia się z innymi kopiami oryginalnych treści, treści z
wprowadzonymi przez siebie zmianami, sporządzonymi na ich podstawie remiksami (np. możliwość przekazania kopii treści
znajomemu) |
Źródło: Refining the Definition of „Open” in Open
Content, http://opencontent.org/blog/archives/3442, dostęp
17.09.2014.
Zasady te dotyczą każdego utworu w rozumieniu ustawy o prawie autorskim, można więc do otwartych zasobów włączyć dzieła kultury (literaturę, muzykę, film, fotografię itd.), prace naukowe (książki, artykuły itd.) oraz materiały edukacyjne. Wiley zaznacza w swojej definicji, że termin ten nie obejmuje oprogramowania, które najczęściej jest nazywane^ree software (wolne oprogramowanie) lub open source software (oprogramowanie o otwartym kodzie)[5] i które jest regulowane w odmienny sposób.
Warto zaznaczyć, że wymienione wyżej obszary są częścią szerszego ujęcia, nazwanego otwarta wiedza (Open Knowledge), zaproponowanego przez Fundację Open Knowledge[6]. Zalicza się do niej dzieła muzyczne, filmowe, książkowe i inne (produkty kultury), dane naukowe, historyczne, geograficzne i inne (m.in. teksty naukowe) oraz informacje rządowe lub inne informacje administracyjne[7] (otwarte dane). Ze względu na ograniczenie zamieszczone w tytule badania, obszar otwartych danych (np. administracyjnych), które w dużej części nie podlegają prawu autorskiemu, nie będzie ujęty w analizie.
Otwarta nauka, otwarta edukacja oraz otwarta kultura, chociaż należą do wspólnego obszaru otwartych zasobów, to zjawiska o odmiennej specyfice. Jej źródłem jest przede wszystkim umiejscowienie w gospodarce. Naukę i edukację uznawano za obszary strategiczne dla rozwoju o wiele wcześniej, niż miało to miejsce w wypadku kultury (w sensie: sektora kultury). Szczególnie badania naukowe są uważane za podstawę budowania innowacyjnej gospodarki. W wypadku otwartej kultury sprawa przedstawia się inaczej, co wynika z samej definicji pojęcia „kultura”. Rozumiejąc kulturę w sposób szeroki, jako „zespół wartości, przekonań, tradycji, zwyczajów itp. służących tworzeniu tożsamości grupowej i jednoczeniu grupy”[8], należałoby ją uznać za fundament funkcjonowania każdej społeczności, a więc przedmiot szczególnego zainteresowania ze strony państwa. W wąskim rozumieniu, kwestia ta przedstawia się odmiennie, gdyż termin oznacza tutaj sektor kultury jako jeden z sektorów gospodarki. Część tego sektora należy do sfery prywatnej, gdzie państwo reaguje najczęściej tylko wówczas, gdy pojawia się zawodność rynku.
W związku z powyższym, polityka w odniesieniu do wymienionych obszarów nie jest i nie może być jednorodna, co znajduje również swoje odzwierciedlenie w rozdzieleniu tych kwestii pomiędzy różne instytucje. Na poziomie Unii Europejskiej organem wykonawczym jest Komisja Europejska, zaś każdy z 28 komisarzy jest odpowiedzialny za jedną dziedzinę, wśród których znajdujemy agendę cyfrową (Neelie Kroes), edukację i kulturę (Androulla Vassiliou) oraz badania, innowacje i naukę (Maire Geoghegan-Quinn)[9].
Polityka państwa jest realizowana zarówno na poziomie poszczególnych państw, jak i UE, za pomocą serii instrumentów, do których należą instrumenty ekonomiczne, prawne i polityczne oraz organizacyjne[10]. W ramach tego pierwszego instrumentu, państwo finansuje (na różne sposoby, np. udzielając kredytów, oferując stypendia czy też przeznaczając darowizny na różne cele) działalność należącą do poszczególnych obszarów, w ramach drugiego - wprowadza regulacje, zaś w ramach trzeciego - powołuje instytucje czy też projekty mające na celu wspieranie rozmaitych działań.
Pierwsze inicjatywy z zakresu open content, czyli otwierania zasobów, wywieść można z dwóch źródeł. Pierwszym z nich jest sięgająca czasów starożytnych akademicka tradycja wspólnego uprawiania nauki, budowania reputacji opartej na merytorycznej jakości pracy naukowej, poddawania się ocenie środowiska naukowego i udostępniania wszystkich wyników badań wraz z podawaniem autora każdego odkrycia. To ona dała początek wolnej kulturze Internetu[11] z ruchami wolnego oprogramowania oraz oprogramowania o otwartym kodzie na czele.
Jednak, mimo zakorzenionej w świecie naukowym tradycji dzielenia się wiedzą, w erze przedinternetowej przeważająca część publikacji ukazywała się w czasopismach naukowych należących do międzynarodowych koncernów wydawniczych, dlatego dostęp do nich wymagał dokonania płatnej subskrypcji. Rozwój technologii zainspirował naukowców do rezygnacji z komercyjnego pośrednika. Już w 1991 r. powstało pierwsze otwarte repozytorium arXiv, publikujące teksty z takich obszarów jak fizyka, matematyka, nauka o komputerach czy statystyka. Kolejnym była PLoS, zbierająca artykuły z dziedziny biologii i medycyny, uruchomiona w 2000 r. Obie platformy powstały w Stanach Zjednoczonych.
W Europie działania związane z otwieraniem nauki przybrały postać Budapeszteńskiej Inicjatywy Open Access, ogłoszonej w 2001 r. W dokumencie założycielskim po raz pierwszy użyto stosowanego dziś sformułowania open access (tłumaczonego jako otwarta nauka lub otwarty dostęp), opracowano wspólną definicję tego zjawiska oraz zdefiniowano strategie pozwalające wdrażać otwarty dostęp do nauki. Otwarty dostęp do publikacji naukowych został nazwany „dobrem wspólnym o bezprecedensowym charakterze”, którego rolą jest „przyspieszenie badań, wsparcie edukacji, umożliwienie wzajemnego dzielenia się wiedzą bogatych z biednymi, zwiększenie przydatności literatury naukowej, tak jak tylko to jest możliwe, oraz stworzenie warunków jednoczących ludzkość we wspólnej dyskusji intelektualnej, toczonej w imię poszukiwania wiedzy”[12].
Rozwinięciem BOAI jest Berlińska Deklaracja Otwartego Dostępu do Wiedzy w Naukach Ścisłych i Humanistycznych, stworzona podczas kongresu, który odbył się w 2003 r. w Instytucie Maksa Plancka w Berlinie. Traktuje ona nie tylko o publikacjach naukowych, ale również o danych badawczych, tekstach źródłowych czy też naukowych dokumentach multimedialnych[13].
Rok później, w 2004r., 34 państwa należące do OECD, w tym 22 państwa europejskie, podpisały Deklarację dostępu do danych badawczych finansowanych ze środków publicznych[14], przyjmując zasady otwartości, przejrzystości i interoperacyj- ności danych badawczych, które są finansowane ze środków publicznych. Tym razem podkreślono wyraźnie już w tytule deklaracji, że zasoby finansowane ze środków publicznych powinny być powszechnie dostępne, co jest jednym z głównych argumentów za wprowadzaniem otwartego dostępu do nauki.
Ruch otwartej nauki był więc początkowo działaniem oddolnym, zainicjowanym przez środowisko naukowe w różnych państwach. Obecnie Deklaracja Budapeszteńska oraz Berlińska, traktowane jako wiodące dla ruchu, podpisywane są przez kolejne instytucje (uniwersytety, instytuty badawcze), zaś sam ruch stanowi coraz większą, zorganizowaną siłę oraz lobby, mogące w istotny sposób wpływać na procesy legislacyjne w zakresie otwierania nauki. Do popularyzacji dyskusji na temat otwartego dostępu do publikacji naukowych poza ściśle akademickim środowiskiem przyczynił się jednak dopiero bojkot wydawnictwa Elsevier przez Timothyego Gowersa[15] w roku 2012. Wówczas zwrócono baczniejszą uwagę na fakt, że skoro społeczeństwo finansuje w dużej części badania naukowe, to powinno mieć do tych badań również otwarty dostęp[16]. Obecnie działania związane z open access podejmowane są na różnych poziomach: rządowym, pozarządowym (np. fundacje, stowarzyszenia, otwarte czasopisma) oraz ponadnarodowym.
Kontynuacją ruchu otwartej nauki jest ruch otwartych zasobów edukacyjnych, którego idea „zbudowana jest na przekonaniu, że wiedza całego świata jest dobrem publicznym, dlatego każdy powinien mieć swobodę wykorzystywania, dostosowywania do swoich potrzeb, ulepszania i rozpowszechniania materiałów edukacyjnych bez ograniczeń, by uczynić edukację zarówno bardziej dostępną, jak i bardziej skuteczną”[17]. Za otwarte zasoby edukacyjne uważa się materiały, które są publicznie dostępne w Internecie (bez kontroli dostępu), opublikowane wraz z prawem do dalszego wykorzystania (w tym celu zalecane jest stosowanie tzw. wolnych licencji) i najczęściej rozwijane w otwarty sposób[18].
Otwarta edukacja jako taka ma długą tradycję, wywodzi się bowiem z koncepcji nauczania na odległość, miała ona jednak przeważnie formę regularnych kursów. W Europie jednymi z pierwszych ośrodków akademickich uczących na odległość były The Open University w Wielkiej Brytanii, otwarty dla studentów w 1971 r.[19] i Open Universiteit Nederland, założony w 1984r.[20].
Rozwój technologii spowodował, że tego rodzaju działalność nabrała szerszego zasięgu. Kursy zaczęły być udostępniane w sieci, zarówno przez uczelnie, jak i podmioty niezwiązane bezpośrednio z instytucjami edukacyjnymi. Jednymi z pierwszych były materiały amerykańskiej uczelni Massachusetts Institute of Technology, który w 2000 r. stworzył projekt OpenCourseWare. Według danych z 2012 r., na platformie projektu opublikowano 2150 kursów, a odwiedziło ją 125 min użytkowników[21]. Z kolei Khan Academy to projekt zainicjowany przez osobę prywatną, który zaowocował utworzeniem organizacji udostępniającej na swojej platformie rozmaite kursy z różnych dziedzin. Misją Khan Academy jest dostarczenie każdemu zainteresowanemu na świecie darmowych materiałów edukacyjnych[22].
Jednym z najbardziej znanych, ale i budzących największe kontrowersje, przykładów otwartych zasobów edukacyjnych jest Wikipedia, która została uruchomiona w 2001 r. W 2006 r. tygodnik „Time” nazwał ją kosmicznym kompendium wiedzy[23]. Argumentami przemawiającymi za znaczeniem Wikipedii jako źródła otwartych zasobów edukacyjnych jest bogactwo wersji językowych, olbrzymia liczba haseł i - przede wszystkim - otwartość (darmowość). Można ją więc uznać za przykład międzynarodowego projektu z dziedziny open education, gromadzi ona bowiem ogromne zasoby przydatnych informacji dla studentów i wykładowców[24].
Za drugie źródło zjawiska open content można uznać toczący się od końca lat 90. XX w. spór[25], nazywany również copyright war (wojna o prawo autorskie), pomiędzy konsumentami a twórcami i producentami treści chronionych prawem autorskim, w szczególności produktów kultury. W wyniku przełomu technologicznego[26], jaki wówczas nastąpił, treści te zaczęły krążyć swobodnie w Internecie z naruszeniem obowiązującego prawa, które stanowi, że „twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu”[27]. Swobodne wymienianie się chronionymi treściami w sieci przez internautów stało się jednym z czynników zapaści w tych gałęziach gospodarki, w których produktem były „dobra informacyjne”[28], a więc głównie w przemyśle kultury. Produkty darmowe zaczęły bowiem konkurować z produktami płatnymi, wystąpiła więc w tym wypadku zawodność mechanizmów rynkowych. Przedstawiciele przemysłu kultury: twórcy, wydawcy oraz producenci oskarżali internautów o piractwo i spowodowanie kryzysu w branży. Z perspektywy właścicieli praw konsument masowy stał się „konsumentem nielegalnym” w ramach „nowej epoki piractwa”[29], która nastała wraz z rozwojem technologii. Jednocześnie konsumenci wyrażali protest przeciwko ograniczaniu ich wolności w sieci i przeciwko ograniczaniu ludzkiej kreatywności, podkreślając, że obowiązujące prawo autorskie nie przystaje do nowej, cyfrowej rzeczywistości. Argumentowali też, że zmiana otoczenia (zmiana technologiczna i społeczna) powinna skutkować zarówno zmianą prawa, jak i ewolucją modeli biznesowych.
Wspomniany wyżej spór stanowi szczególnie delikatną kwestię. Z jednej bowiem strony, zgodnie z zapisami na temat prawa autorskiego, utworom należy się ochrona, na przykład przed nieautoryzowanym kopiowaniem czy wykorzystaniem bez uiszczenia autorom należnych opłat. Z drugiej, społeczeństwo ma prawo do uczestniczenia w kulturze, o czym stanowi chociażby art. 27 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka: „każdy człowiek ma prawo do swobodnego uczestniczenia w życiu kulturalnym społeczeństwa, do korzystania ze sztuki, do uczestniczenia w postępie nauki i korzystania z jego dobrodziejstw”[30]. Rozwój technologii spowodował, że koszt uczestniczenia w niektórych sferach kultury drastycznie się zmniejszył, przede wszystkim dzięki temu, że wiele utworów zaczęło być udostępnianych w sieci za darmo, często bez autoryzacji ze strony twórców (tzw. pirackie kopie), co spowodowało zawodność rynku w tym obszarze. Rolą polityki publicznej byłaby więc tutaj interwencja w celu wyeliminowania owej zawodności. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że na poziomie Unii Europejskiej produkcja dóbr kultury jest w dużej części finansowana ze środków publicznych[31]. Daje to więc w pewnym sensie legitymację do takich działań użytkownikom Internetu, dzielącym się dobrami kultury w sposób nieformalny, gdyż płacąc podatki, zapłacili już oni pośrednio za utwory, którymi się wymieniają w sieci.
Nie wszyscy twórcy podzielają pogląd, że produkowane przez nich treści mogą być udostępniane wyłącznie na zasadach komercyjnych, dlatego niektórzy zaczęli rozpowszechniać własne dzieła w sieci w wolnym dostępie, w ramach tzw. „wolnej kultury”[32]. Są to jednak w przeważającej części działania indywidualne, organizowane na niewielką skalę, szczególnie przez twórców młodych, którzy w takiej właśnie formie udostępniania swojej twórczości, poza systemem komercyjnym, widzą szansę na zaistnienie w świadomości odbiorców. W tym wypadku spór znajduje proste rozwiązanie, któremu sprzyja stworzenie systemu licencji Creative Commons[33]. Dają one twórcom możliwość wskazywania, w jaki sposób ich dzieła mogą być przez użytkowników wykorzystywane. Licencje te są kompatybilne z obowiązującym dziś prawem autorskim[34] i są coraz powszechniej stosowane nie tylko przez twórców kultury, ale także przez naukowców udostępniających w sieci swoje prace oraz przez instytucje tworzące otwarte zasoby edukacyjne.
Działania podejmowane na poziomie UE dotyczące otwierania zasobów
Działania związane z otwieraniem zasobów, jak to już stwierdzono wyżej, były początkowo inicjowane oddolnie. Zajmowały się tym bądź osoby indywidualne (naukowcy, artyści), bądź rozmaite organizacje pozarządowe. Obydwie te grupy z zasady szybciej reagują na zmieniające się otoczenie społeczno-gospodarcze i to one wskazują rządzącym nowe rozwiązania, wpływając w ten sposób na inicjowanie polityki publicznej w wybranych obszarach.
Na poziomie Unii Europejskiej kwestia znaczenia otwartych zasobów dla rozwoju społeczno-gospodarczego oraz działania sprzyjające ich otwieraniu są obecne od niedawna, chociaż nad szansami związanymi z przełomem technologicznym, rozwojem społeczeństwa informacyjnego czy też społeczeństwa wiedzy (opartego na wiedzy)[35] zaczęto debatować już w latach 90. XX w. W 1999 r. KE stworzyła pro- gram „eEurope. An information society for all”, będący częścią strategii lizbońskiej, w którym sformułowano zadania do zrealizowania w celu zapewnienia Unii Europejskiej pełnego wykorzystania możliwości, jakie niesie ze sobą rozwój społeczeństwa informacyjnego* * [36]. Postulowano w nim przyspieszenie rozpowszechniania technologii cyfrowych i rozwijanie kompetencji cyfrowych (digital literacies'). Charakterystyczne w owym tekście jest to, że za motor dokonujących się zmian (np. powstawanie nowej gospodarki) przyjmuje się Internet jako całość, bez wskazywania rozmaitych trendów, w tym otwartościowych, które w owym czasie nie były jeszcze wystarczająco rozpoznane. Wśród rozlicznych zadań pojawiła się jednak zachęta do udzielania studentom dostępu do wykładów online, co można uznać za pierwszy krok w kierunku rozwijania otwartych zasobów edukacyjnych[37].
W czasie, kiedy sformułowany został plan eEurope, Komisja Europejska zaproponowała również stworzenie europejskiej przestrzeni badawczej (European Research Area ERA). W Komunikacie KE zatytułowanym „W kierunku europejskiej przestrzeni badawczej” podkreślona została rola badań naukowych oraz rozwoju technologicznego. Kwestia otwartych zasobów naukowych nie została w nim jeszcze sformułowana, chociaż jednym z istotnych aspektów był tam lepszy transfer wiedzy na szczeblu zarówno regionalnym, jak i lokalnym oraz stworzenie wspólnego „rynku” badań naukowych[38].
W kolejnym dokumencie, eEurope 2002[39], jednym z obszarów priorytetowych jest inwestycja w ludzi i umiejętności, a szczególnie rozwijanie elektronicznego nauczania (e-learning). Mówi się w nim o zapewnieniu szkołom dostępu do Internetu, o dostępności usług edukacyjnych i platform e-learningowych dla nauczycieli, uczniów i rodziców, co pozwoli dostosować się systemowi edukacji do wymogów nowej gospodarki[40], a także o tworzeniu systemu współpracy ułatwiającego dzielenie się zasobami wiedzy. Istotne miejsce zajmuje tu również praca w gospodarce opartej na wiedzy, gdzie wskazuje się na znaczenie uczenia się przez całe życie, szczególnie w kierunku kompetencji cyfrowych. Jeden z ważnych punktów charakteryzujących kluczowe obszary tego planu działań nosi tytuł: Cyfrowe treści dla globalnych sieci (Digital content for global networks'), w którym podkreśla się konieczność wspierania inicjatyw mających na celu rozwój tzw. content industries (przemysłu produkującego treści) w erze cyfrowej, a więc stymulowanie rozwoju i wdrażania europejskich zasobów cyfrowych w sieciach globalnych oraz promowanie różnorodności językowej w społeczeństwie informacyjnym. W tym celu stworzony został program eContent 2001-2004. Wśród linii tematycznych znalazły się: poprawa dostępności oraz rozszerzenie zakresu wykorzystywania informacji sektora publicznego, wspomaganie produkcji zasobów informacyjnych i zwiększanie dynamiki rynku informacji w postaci cyfrowej[41]. Na szczególną uwagę zasługuje jeden z punktów w komunikacie KE do Rady i PE[42] na temat programu eEurope 2002, w którym kładzie się nacisk na podejmowanie działań w kierunku obniżania barier utrudniających europejskim producentom treści pełne wykorzystanie ich potencjału w Internecie. Ważna jest tutaj kwestia dostępności (access) przede wszystkim w sensie technicznym, a więc infrastruktury informatycznej z jednej strony, jak i dostępności (accessibility), na przykład dla osób niepełnosprawnych czy starszych (strony internetowe odpowiednio przystosowane dla tych grup społecznych, w tym wersje językowe różnych zasobów) z drugiej. Temat otwartości zasobów w rozumieniu uprawnień korzystania, co implikuje kwestie związane z prawem autorskim i licencjami, nie jest tu wyraźnie wyartykułowany, co można tłumaczyć nielicznymi jeszcze wówczas działaniami otwartościowymi, czyli bardzo krótką obecnością tej tendencji w powszechnej świadomości. Poza tym, w początkowej fazie rozwijania społeczeństwa informacyjnego, na liście priorytetów znajdowały się dostęp oraz edukacja cyfrowa.
Kontynuacją planu eEurope
2002 był eEurope 2005, w którego ramach rozwijano
również eContent (jako „eContentplus”
2005-2008[43]), zaś jego
celem było, podobnie jak poprzednio, wspieranie dostępności, użyteczności i
możliwości wykorzystania cyfrowych treści w Europie. Wśród realizowanych
projektów znalazły się specyficzne inicjatywy z obszaru zarówno nauki,
edukacji, jak i kultury, np. ASPECT
(Adopting Standards and Specifications for Educational Content - Przyjęcie standardów i specyfikacji dla treści edukacyjnych),
EDLnet (European Digital Library Network
- Europejska sieć bibliotek cyfrowych), EdReNe (Educational Repositories Network
- Sieć repozytoriów edukacyjnych), ENRICH (European Networking Resources and Information concerning Cultural Heritage - Europejska sieć zasobów i informacji o dziedzictwie kultury), Europeana, OAPEN (Open Access Publishing in European Networks - Publikacje Open Access w sieciach europejskich), OpenScienceResources (Towards the Development of a Common Digital Repository for Formal and Informal Science Education - W kierunku rozwoju wspólnego repozytorium cyfrowego dla edukacji formalnej i nieformalnej)[44]. Program eContentplus został, po jego zakończeniu w 2009 r., zastąpiony programem Polityki wspierania technologii informacyjnych i komunikacyjnych (Information and Communication Technologies Policy Support Programme ICT-PSP)[45]. Jednym z jego priorytetów, jako kontynuacji eContent, było wspieranie wykorzystywania treści cyfrowych przez obywateli, rządy i biznes.
Z inspiracji Deklaracją Berlińską powstała w 2004 r. Agenda Otwartego Dostępu, w której skupiono się, z jednej strony, na wprowadzaniu polityki otwartego dostępu do wyników badań sponsorowanych przez środki europejskie. Pierwsze projekty w tym zakresie były realizowane w ramach Pilotażu Otwartego Dostępu w 7. Programie Ramowym. Z drugiej, starano się wypracować porozumienie polityczne dotyczące otwartego dostępu na następne lata, a więc 2010-2020. W 2004 r. KE zleciła opracowanie studium „efektywnego systemu naukowych publikacji dla europejskich badań”, w którym miała być określona rola, jaką Komisja mogłaby odegrać w jego wprowadzaniu. Jedna z rekomendacji nakazywała zagwarantowanie publicznego dostępu do wyników badań finansowanych ze środków publicznych krótko po ich publikacji. Sugerowano również wprowadzenie wymogu umieszczania wyników badań finansowanych ze środków UE w otwartych repozytoriach. Od tego momentu konieczność otwierania dostępu do nauki stała się kwestią oczywistą, co uzasadniono w Komunikacie KE dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie informacji naukowej w epoce cyfrowej, stwierdzając że dostęp do informacji naukowej ma bezpośredni wpływ na zdolność Europy do konkurowania poprzez wiedzę, która jest czynnikiem o znaczeniu zasadniczym dla osiągnięcia celów programu lizbońskiego w zakresie konkurencyjności. Podniesiono wówczas także kwestię wzmacniania narodowych strategii i struktur dostępu w odniesieniu do otwartego dostępu. W celu promowania i wspierania działań otwartościowych uruchomiono w 2009 r. projekt OpenAire, którego kontynuacją jest - OpenAireplus (2011).
W 2010 r. rozpoczęto prace nad Europejską Agendą Cyfrową, która jest pierwszym z siedmiu projektów przewodnich w ramach strategii „Europa 2020”, a więc następcy strategii lizbońskiej, na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Zapisano w niej siedem priorytetowych obszarów działania, do których należą: „utworzenie jednolitego rynku cyfrowego, większa interoperacyjność, zwiększanie poziomu zaufania i bezpieczeństwa w Internecie, znacznie szybszy dostęp do Internetu, zwiększenie inwestycji w badania i rozwój, zwiększenie umiejętności wykorzystywania technologii cyfrowych i włączenia społecznego oraz zastosowanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w sprostaniu wyzwaniom stojącym przed społeczeństwem, takim jak zmiana klimatu i starzenie się społeczeństwa”. W agendzie poświęcono sporo miejsca zagadnieniom nauki i edukacji. Celem Digital Science jest przekształcenie nauki za pomocą narzędzi technologicznych, sieci i mediów, aby stała się ona bardziej otwarta, globalna, oparta na współpracy i bliższa społeczeństwu[46].
SPOŁECZEŃSTWO
Demokratyzacja badań
|
Nowe metody badawcze • big data - zarządzanie i analiza •symulacje, zdalne oprzyrządowanie |
Zaangażowanie społeczeństwa • w procesy naukowe • w naukowe dyskusje |
|
ZMIANY |
A/ NAUCE |
|
Otwarty dostęp do badań • do publikacji i danych źródłowych •transparentność procesów badawczych |
Współpraca w badaniach • współpraca oparta na dzieleniu się danymi •crowdsourcing,
media społecznościowe w badaniach |
Nowe dyscypliny, nowe tematy badań
